شبه شعرهای حكیمانه در آثار خواجه عبدالله انصاری
دانشگاه فارسی: خواجه عبدالله انصاری عارف فارسی زبان سده پنجم هجری با شبه شعرهای حكیمانه، نثر مسجع و شاعرانه و پیوند با دیگر آثار عارفان، نقش بهادار ای را در تحكیم اشتراكات فرهنگی میان ایران و افغانستان ایفا كرده است.
پیرو کوشش های مشترک دانشگاه علامه طباطبایی با دانشگاه های افغانستان در خصوص گسترش فعالیت ها و اشتراکات فرهنگی میان ۲ کشور، این دانشگاه با همکاری «انستیتو مطالعات راهبردی افغانستان»، به مناسبت بزرگداشت «خواجه عبدالله انصاری» عارف فارسی زبان سده پنجم هجری، نشست علمی مجازی را با حضور استادانی از ایران و افغانستان در ۲۷ اردیبهشت/ثور ۱۳۹۹ برگزار کرد. خلاصه ای از این گزارش که توسط «لطیفه سخی» کارشناس ارشد مطالعات آسیای مرکزی در افغانستان تهیه شده، شایان توجه است.
شبه شعرهای حکیمانه
«مهدی دادخواه تهرانی» استاد میهمان دانشکده ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی در این جلسه موضوع شبه شعرهای حکیمانه در آثار خواجه عبدالله انصاری را بیان کرد که این عنوان به دو سویه مختلف «محتوایی» و «فرمی» در افکار و اندیشه های خواجه اشاره شد.
به گفته دادخواه دلایلی برای اثبات این دو تعبیر وجود دارد. نخست «برای بررسی فرم نثر خواجه می توان آنرا با اشعار معاصر پس از زمان «نیما» مقایسه کرد و دید که این اشعار تا چه اندازه شباهت هایی با نثر خواجه دارند».
در نثر وی خصوصاً آن جا که نوعی دیالوگ و خردورزی با نفس و خدا در جریان است، ریتم خاصی وجود دارد که به آن نثر آهنگین می گویند. در واقع، در شعر به چنین فرمی «قافیه» و در نثر، «سجع» گفته می شود. سجع، موسیقی درونی دارد که گزاره های خواجه را به شعر نزدیک می کند. در اینجا مثال هایی وجود دارد: «عشق مردمخوار است و بی عشق مردم، خوار» یا «آدمی زاینده است و عشق آینده است». چنین محتوایی در آثار «شاملو» نیز وجود دارد. خاصیت بارز نثر خواجه این است که بجای آن که متخیل باشد، بر ریتم استوار است مانند: «ای دیر خشم زود آشتی، در نومیدی مرا بگذاشتی».
اما سویه دیگر، «حکیمانه» بودن نثر خواجه است. دادخواه در زمینه این که چرا نثر خواجه را حکیمانه می نامیم، اظهار داشت: اساساً شعر فارسی بر بنیاد حکمت است و خواجه لوازم آن، که نگریستن به درون است و این نگریستن حاصل سیر و سلوک اندیشه است. در قرآن هم آمده که خداوند به هرکس که بخواهد حکمت ارزانی می کند و خواجه هم از نوعی حکمت عملی که حاصل زیست در گرانی گاه پیچیده عصر اوست، بهره مند است.
خواجه عبدالله انصاری حکمت را به شکلی تعریف می کند که هر چیزی چه در عرفان و چه در زیستن و... باید جایگاهی داشته باشد. چنانچه در «منازل السائلین» می آورد که حکمت نامی است برای مستحکم کردن وضع هر چیزی، یعنی تحدید حدود کردن هر چیزی؛ خاصیت ای که در نثر خود او به شکل موجز، شاعرانه و فشرده وجود دارد.
وی در ادامه به سه درجه حکمت در آثار خواجه پرداخت و اضافه کرد: ۱) حق هر چیز را بدانیم ۲) به وعده ها و قول های خداوند واقف باشیم که او عادل است و ۳) هر گاه در داوری استدلال می آوریم، استدلال ما باید بر پایه بصیرت باشد. این خاصیت ها خصوصاً در رسائل وی وجود دارد.
دادخواه همین طور به بصیرت از نگاه خواجه پرداخت و اشاره کرد: «بصیرت چیزی است که تو را از حیرت خلاص می کند و از راه های دست یافتن به آن، بیان حال و درون است. به سبب وجود همین بصیرت است که نوشته هایی به تقریر مریدان و شاگردانش از او باقی مانده و وقتی آنها را کنار اشعار «شاملو» و «سهراب» ببینیم، از شباهت میان آنها شگفت زده می شویم».
خواجه عبدالله، پیشاهنگ نثر شاعرانه
«صلاح الدین جامی» استاد دانشگاه هرات نیز خواجه عبدالله انصاری را «پیشاهنگ نثر شاعرانه» دانست و سخن خودرا با مناجاتی از خواجه شروع می کند که ضمن تاکید بر بستر خاصی از زمان که خواجه در آن می زیسته، به کثیرالابعاد بودن شخصیت او اشاره دارد.
به اعتقاد وی، در حوزه ادبیات یکی از پرسش های بنیادی برای درک چارچوب مفهومی نظریه تاریخ ادبیات، این پرسش است که: «به کدام اثر می توان نثر ادبی گفت؟» برای پاسخ به این پرسش، نخست باید یک «قطب ادبی» تعیین کرد و با بهره گیری از منطق چند ارزشی و شناور، باید دید که اثر مورد توجه تا چه اندازه به آن نزدیک است؟ دوم وجود «ژانر» است که در آثار خواجه دو ژانر «مناجات» و «حکایت» قابل تشخیص است؛ اما وقتی می گوییم نثر شاعرانه، باید به سازه های «بوطیقایی» موجود در آن نثر پرداخته و ببینیم چقدر این نظام و سازه ها در آن وجود دارد؟ سه سازه اصلی این نظام عبارتند از دستگاه «بلاغی»، سطح «رتوریکال»( فن بیان و خطابه) و «عنصر کلام هنری». در دستگاه بلاغی نثر «مسجع» است که این خصلت عمده زبان خواجه است. مثلاً وقتی مناجات: «الهی به نام آن خدایی که نام او راحت روح است و پیغام او مفتاح فتوح و سلام وی در وقت صباح مومنان را صبوح» را می خوانیم، در بخش «بیان» از تشبیه، استعاره و...، و در حوزه بدیع معنوی از تضاد، پارادوکس و تناسب و... استفاده شده؛ تا جایی که بگفته دکتر «رجائی»(از صاحبنظران این حوزه)، قسمتی از مناجات های خواجه دارای وزن «عروضی» هستند.
از نظر «رتوریکال» یا فن بیان و خطابه، هم آثار خواجه در اوج هستند. چنان که «ابوالحسن باخرزی» درباره او می گوید: «هر که سخن او را می شنیده است، چنان مجذوب می شده که آنرا قطع نمی کرده». این خاصیت در نوشتار وی در سطح کمال مطلوب وجود دارد و از ظرفیت های زبانی به بهترین شکل استفاده شده است. برای نمونه، خواجه از «پرسش» بعنوان «گزاره خبری» استفاده می کند: «الهی هیچ چیز چگونه همه چیز را دریابد؟» سازه آخر عنصر کلام هنری یا عاطفه است؛ چنانچه عاطفه نوازشگر روح آدمی است. «کروچه» می گوید در هنر نه اشتیاق بدون تجسم وجود دارد و نه تجسم بدون اشتیاق و این امر در شعر نمود بارزی دارد. در واقع خواجه با ساحت عاطفی زبان به سراغ مخاطب می رود و او را مجذوب می کند.
پیوندی تمام میان تفسیر کشف الاسرار میبدی با تفسیر خواجه عبدالله انصاری
«محمد حسینی» استاد ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی، از دیگر سخنرانان این جلسه، هم از وجود پیوند تفسیر «کشف الاسرار» میبدی با «تفسیر» خواجه عبدالله انصاری گفته و اصرار کرد که پیوندی تام و تمام میان این دو متن وجود دارد.
وی دراین زمینه مستنداتی همچون این که خواجه مفسری نامدار و سرشناس بوده و «عبدالرحمن سیوطی» او را یکی از بزرگترین مفسران دانسته و خود خواجه هم می گوید در هنگام تفسیر از ۱۰۷ ماخذ سود می برده، برای این گفته خود ارائه نمود.
به گفته حسینی، خواجه تا آخر عمر به تفسیر ادامه می دهد اما موفق نمی گردد تفسیر قرآن را به انتها برساند و تنها تا نیمه های سوره «ص» پیش رفته و نهایتاً در سال ۴۸۱ هجری قمری، چشم از جهان فرو می بندد.
وی در ادامه می افزاید که برای نشان دادن پیوند میان «کشف الاسرار» با «تفسیر» خواجه، سندهایی وجود دارد. مثلاً «ابن رجب» ذیل کتاب «طبقات الحنابله» در جلد اول صفحه ۱۸۱ به صراحت می گوید: «خواجه کتاب تفسیری بسیار جامع و فراگیر داشته است». قبل از او هم میبدی در سال ۵۲۰ به صراحت می گوید این تفسیر بسیار جامع اما موجز بوده و بعد از وی شرحی بر آن می نویسد و در نهایت هم «اسماعیل پاشا» ذیل کتاب «کشف الظنون» این مساله را تایید کرده است.
نکته دوم در این خصوص این است که، این کتاب به صورت «تقریری» است و تفسیر از راه تقریر نوشته شده و تقریر کردن تاریخ کهنی دارد. گفته های «عبدالله ابن عباس» که مفسر تفسیر «ابن عباس» نیز هست و «ابن ندیم» در کتاب «الفهرست» از او نام می برد، هم تقریر بوده است و استاد گفته و شاگردان نوشته اند. نکته سوم هم این که در جواب دکتر «شفیعی کدکنی» که می گویند: «میبدی به سبب خطا پیرهری کشانی که یک سده قبل از خواجه می زیسته را با خواجه اشتباه گرفته است»، می توان به تحقیق دکتر رواقی اشاره نمود که در پاسخ به ایشان از راه «گونه زبانی» وارد بحث شده و می گویند با در نظر گرفتن گونه زبانی پیرهری در «سغد کشانی»، این گونه زبانی با هراتی که مخصوص خواجه است، هیچ قرابتی ندارد.
در اختتام نشست هم با گفته هایی از پژوهشگر مطالعات اسلامی، استاد «طارق نبی» همراه بود که به بررسی ابعاد پیچیده شخصیت خواجه عبدالله انصاری پرداخت.
به باور وی، باید به بستر ویژه ای که خواجه در آن می زیسته و برش خاص تاریخی ای که در آن به سر می برده دقت کنیم که با این نگاه، معمولاً دو نگرش کلی نسبت به شخصیت ایشان وجود داشته است. گروهی مانند دیگر صوفیان او را یک صوفی «شب زنده دار» می دانستند که این مهم از روی زندگی نامه او قابل درک است و گروهی دیگر باتوجه به کتب رجال و آثار باقی مانده، از ابعاد پیچیده شخصیت او صحبت کرده و معتقدند وی ابعاد شخصیتی گسترده و پیچیده ای داشته است.
«نبی» همین طور با تایید سخنان دکتر حسینی در زمینه ارتباط میان کشف الاسرار میبدی و تفسیر قرآن خواجه عبدالله انصاری، بر اهمیت گسترش مطالعات و پژوهش های مشترک برای درک و فهم بهتر آثار این اندیشمند فرزانه توسط پژوهشگران افغانستانی و ایرانی تاکید داشت.
منبع: دانشگاه فارسی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب